150 ára afmæli skólahalds í Sveitarfélaginu Vogum. Afmælisþættir (19) - Margir skólar – mörg skólahús í sömu sveit

19. þáttur: Margir skólar – mörg skólahús í sömu sveit

Hvað merkir orðið skóli? Er það hús – eða er það stofnun? Ragnar H. Ragnar og Sigríður, kona hans, ráku Tónlistarskóla Ísafjarðar af skörungsskap í áratugi. Allan þann tíma átti skólinn ekki hús heldur fór kennslan fram víða um bæinn, m.a. heima í stofu hjá þeim hjónum. Orðtæki Ragnars var: „Skóli er ekki hús!“.

Margir telja skóla vera hús. Hér í sveit hafa verið byggð mörg hús fyrir barnaskóla og grunnskóla og öll bera þau nafnið skóli. Fyrstan má nefna Thorkilliibarnaskólann í Vatnsleysustrandarhreppi, sem fékk fljótt nafnið Suðurkotsskóli. Það hús var stækkað úr 54 m² í 82 m² árið 1886 og endurbyggt á sama grunni 1907, án þess að nafnið breyttist. Í bréfi Ögmundar Sigurðssonar prófdómara frá 1909 er Suðurkotsskóli nefndur Brunnastaðaskóli, enda er Suðurkot í Brunnastaðahverfi. Einhvern tíma nálægt 1930 tekur Brunnastaðaskólanafnið alveg yfir. Árið 1944 var byggt nýtt og stærra skólahús, um 50 m frá því eldra, og áfram talað um Brunnastaðaskóla. Það er nú íbúðarhúsið Skólatún. Árið 1979 var var skólinn fluttur úr Brunnastaðahverfi í Voga, byggt þar nýtt 700 m² skólahús sem síðan var tvöfaldað að stærð 1998 og aftur 2005. Það hús er byggt í túni höfuðbólsins Stóru-Voga og heitir því Stóru-Vogaskóli.

En þar með er ekki öll nafna- og húsasagan sögð, því tvívegis var byggt annað minna skólahús í barnmörgu hverfi, fyrst Norðurkotsskóli í Kálfatjarnarhverfi 1903 og síðan Vatnsleysuskóli í samnefndu hverfi 1912. Það má lengi deila um hvort þetta sé allt sami skólinn eða hvort þetta séu 3, 4, eða 5 skólar!

Þó að í Vatnsleysustrandarhreppi væru fjölmenn hverfi var hreppurinn í heild það strjálbýll að erfitt var að stefna öllum börnum á einn stað áður en skólaakstur kom til. Mörg börn þurftu að ganga í hálftíma, jafnvel klukkutíma í skólann, í vetrarveðrum! Börn úr fjarlægustu hverfunum þurftu annað hvort að búa í skólarisinu eða fá inni á nálægum bæjum. Njarðvíkingar gáfust fyrstir upp á því og stofnuðu eigin skóla, fyrst í Hákoti 1875.

Síðar var tekin upp eins konar farkennsla í Kálfatjarnarhverfi, þaðan sem var rúmlega 40 mín. gangur í Brunnastaðahverfið. Kennt var í stofunni á Þórustöðum 1893 – 1900, síðan í Landakoti 1900 – 1903. Var til þess ráðinn annar kennari, Jón Gestur Breiðfjörð og síðan Magnús Jónsson, eftir að Jón Gestur tók við Suðurkotsskóla. Reyndar virðast oft hafa starfað tveir kennarar samtímis frá 1884 og ekki ljóst hvort báðir kenndu í skólahúsinu eða hvort annar gat hafa verið farkennari á einhverjum bæjum.

En þetta þótti ekki fullnægjandi og árið 1903 var slegið lán hjá Thorkilliisjóði (öðru sinni) og ráðist í að byggja annað skólahús, í Norðurkoti í Kálfatjarnarhverfi, 25 m², 9 x 7 álna bárujárnsklætt timburhús. Skólinn átti neðri hæðina, en í risinu var íbúð. Þar hófst kennsla um haustið í Norðurkotsskóla auk móðurskólans í Suðurkoti í Brunnastaðahverfi. Þann vetur kenndi Þórður Erlendsson 28 börnum 7-14 ára í Suðurkoti og Sigurgeir Sigurðsson 19 börnum 8-14 ára í Norðurkoti. Var kennt í þessu nýja húsi í 7 ár, til vors 1910, og nemendafjöldinn allt upp í 20 – í 15 m² skólastofu! Veturinn 1908-9 voru þar 12 stúlkur og 7 drengir, öll á eldra stigi, og Árni prestur kennari, kenndi m.a. söng og leikfimi.

Börnin í Kálfatjarnarhverfi uxu úr grasi og þetta vor var kennslu þar hætt, Norðurkotshúsið selt sem íbúðarhús. Samkv. kaupsamningi dags. 27.1.1911 selur skólanefndin „Guðmundi Guðmundssyni hreppstjóra á Landakoti þann hluta (neðri hlutann) úr íbúðarhúsinu í Norðurkoti við Þórustaði, sem er eign barnaskólans hér í hreppi og, sem notað hefur verið til barnakennslu nokkur undanfarin ár...“ Efri hæðin mun hafa verið íbúð - hugsanlega fyrir kennara – og liklega í einkaeigu, en 26. 10. 1910 er Haraldur Sigurðsson kennari krafinn bréflega um að fjarlægja þaðan hey!

Þá um haustið 1910 var hafin kennsla á Vatnsleysu, en þá voru þar barnmörg, fátæk heimili. Var steinsteypt þar lítið skólahús 1911 og kennt þar til 1914. Þar kenndi Kristmann Runólfsson frá Hlöðversnesi; og síðan Ingvar Gunnarsson frá Skjaldarkoti, en hann varð síðar kennari í Hafnarfirði. Eftir áratugs hlé var kennt þar samfellt árin 1925–1943, en þá hófst skólaakstur og eftir það var öllum börnum kennt á einum stað, í Brunnastaðahverfi. Segir nánar frá Vatnsleysuskóla síðar.

Á árunum 1934-38 var kennt á þremur stöðum. Auk Vatnsleysuskóla og Brunnastaðaskóla var yngstu börnunum kennt í nýbyggðu félagsheimili, Kirkjuhvoli, og einnig kennd þar leikfimi – og unglingakennsla - vegna plássleysis í Brunnastaðaskóla, en aðeins er 10 mínútna gangur þar á milli. Kenndi Stefán Hallson þau ár til skiptis á Vatnsleysu og í Kirkjuhvoli, um 3 mánuði á hvorum stað. 1938 var kennaraíbúð í skólahúsinu breytt í kennslurými fyrir yngstu börnin.

Minjafélag Vatnsleysustrandar bjargaði húsi Norðurkotsskóla 2008, flutti á nýjan grunn að Kálfatjörn, gerði vandlega upp og rekur þar lítið skólasafn (sjá mynd) og tekur á móti hópum.

Skólaárið í Suðurkots/Brunnaststaðaskóla var flest árin fullir 6 mánuðir en sum árin styttra í hverfisskólunum, enda var farkennsla til sveita oft ekki nema 2 mánuðir á ári á hverjum stað - langt fram á 20. öld! Veturinn 1909 -‘10 var Haraldur Sigurðsson, stúdent, frá Sjónarhóli, eini kennarinn, kenndi 3 daga vikunnar í Suðurkoti (16 börnum) og 3 í Norðurkoti (19 börnum). Þetta hefur ekki verið auðvelt, Haraldur sagður heilsulítill, var með stúdentspróf og aðeins ráðinn þetta eina skólaár. Næstu 4 skólaár voru 2 kennarar, einn á hvorum stað, og kennt 6 mánuði 6 daga vikunnar. Haustið 1918 var engin kennsla 14. nóv. - 11. des. meðan spænska veikin greisaði grimm. Það kom oftar fyrir að loka þurfti skólanum í nokkra daga vegna inflúensu.

Heimildir: Mest greiarnar í Faxa 1990 og skrif St. Thorarensen í Þjóðólf, einnig handskrifuð skjöl.